Choroba w polskim życiu politycznym

W ostatnim czasie niezwykły rezonans zyskały – tak w kraju, jak za granicą – oryginalne bon moty Witolda Waszczykowskiego. Chodzi zwłaszcza o słowa o używających odnawialnych źródeł energii „wegetarianach i rowerzystach”. Z upodobaniem dokonywano ich drobiazgowej egzegezy, często pomijając jednak sformułowanie, które otwierało kolorową wypowiedź szefa polskiej dyplomacji: „chcemy wyleczyć nasz kraj z kilku chorób”.

Zastanówmy się przez chwilę nad pojęciem choroby w polskiej debacie publicznej. W języku Prawa i Sprawiedliwości, a także części sympatyzujących z tym ugrupowaniem publicystów, odgrywa ono dość istotną rolę. Komentatorzy używają go chętnie dla określenia opresyjnego i sprzecznego z „polskimi wartościami” modelu kulturowego Europy. Elity UE mają być zarażone „wirusem multi-kulti” (W. Wencel, „Półksiężyc na drogę”, „wSieci”, nr 37/2015, 14-20 IX, s. 69). Bakcyl ten ma prowadzić do „samobójstwa Europy” (R. Ziemkiewicz, „To najeźdźcy, nie uchodźcy”, „Do Rzeczy”, nr 38, 14-20 IX, s. 18-19. Więcej: tutaj).

Liberalnym przeciwnikom politycznym chętnie wytyka się choroby psychiczne. W raporcie na temat osób z zaburzeniami psychicznymi w polskiej prasie, który Obserwatorium Debaty Publicznej „Kultury Liberalnej” przygotowało dla Rzecznika Praw Obywatelskich*, pisze się o przypadkach, gdy przedstawicielom obozu antypisowskiego zarzucano np. „szaleństwo, obsesje lub zgoła (…) zidiocenie starcze” (R. Ziemkiewicz, „Anatomia strachu”, „Do Rzeczy”, nr 46/2015, 9-15 listopada 2015, s. 20–22) albo histerię („Histeria plus hejt, plus rechot – to plan minimum“, to o „Gazecie Wyborczej” K. Feusette, „Drżączka na salonach”, „wSieci”, nr 44/2015, 2-8 listopada 2015, s. 46-47). Wymyślano także oryginalne nazwy jednostek chorobowych, np. delirium platformens (patrz tutaj).

O chorobach mówiono także w odniesieniu do napływających do Polski uchodźców. Emblematycznym przykładem jest oczywiście niesławna wypowiedź Jarosława Kaczyńskiego o pasożytach i pierwotniakach, przenoszonych przez przybyszów z Syrii („Różnego rodzaju pasożyty, pierwotniaki, które nie są groźne w organizmach tych ludzi, mogą tutaj być groźne”).

Nie jest oczywiście tak, że figury retoryczne związane z pojęciem choroby, szczególnie psychicznej, dla określenia przeciwnika politycznego nieobecne są po stronie tzw. Polski liberalnej. Przeciwnie, spotyka się je dość często i z tego powodu staną się prawdopodobnie tematem jednego z przyszłych wpisów na niniejszym blogu. Dość w tej chwili przytoczyć określenia w rodzaju: „festiwal paranoi” czy „obóz maniakalny” (określenia dla Prawa i Sprawiedliwości i sposobu jego działania, W. Maziarski, „Szczęśliwego kapitalizmu!”, „Gazeta Wyborcza”, 29 XII (poniedziałek), s. 4.) czy nawoływanie do stworzenia „kordonu sanitarnego” wobec tej partii.

Pojęcie choroby jest w retoryce politycznej narzędziem szczególnie sugestywnym, ponieważ odwołuje się do jednych z najbardziej podstawowych zasad ludzkiego uspołecznienia. Wystarczy zajrzeć do klasycznej już publikacji „Czystość i zmaza” autorstwa antropolożki Mary Douglas, by pojąć, iż każda bez wyjątku kultura dysponuje pojęciami choroby, brudu, zanieczyszczenia. Choć te trzy pojęcia nie muszą być ze sobą tożsame, wszystkie służą do budowania emocji wstrętu. Ta ostatnia może występować w formach najróżniejszych: od odrazy fizycznej po moralne obrzydzenie. Zawsze jest jednak emocją granicy, tzn. służy do określenia tego, co swoje (a zatem właściwe, pożądane, zdrowe, dobre, rozsądne, moralne itd.), od tego, co obce (a zatem niewłaściwe, niepożądane, chore, złe, nieracjonalne, niemoralne itd.). Wstręt odgrywał wielką rolę w języku totalitarnych reżimów XX-wiecznych, przez co w kulturze Zachodu pozostaje do dziś emocją wzbudzającą u wielu uzasadnione obawy.

Wypowiedzi polityczne i publicystyczne domagają się używania wyostrzonych sformułowań. Bez nich miałyby zaledwie charakter opisowy, podczas gdy ich zasadniczym zadaniem jest spełnianie funkcji performatywnej. Ale czy z powyżej opisanych przyczyn nie należy na odniesienia do chorób patrzeć ze szczególną podejrzliwością?

Prawdopodobnie te zdania, które służą do soczystego określenia przeciwników politycznych jako błędnie myślących, zideologizowanych czy nawet ogłupiałych, nie są powodem do wielkich obaw. Gdy zatem minister Waszczykowski twierdzi, że pragnie leczyć Polskę z chorób takich jak wegetarianizm i jeżdżenie na rowerze (czytaj: odmiany nowoczesnego europejskiego stylu życia), to sformułowanie jest niefortunne i szkodliwe, (pisałam o tym więcej tutaj), ale nie bez powodu wywołało moralne oburzenie. Podobnie zresztą jak wzajemna licytacja polskich publicystów na to, kogo ogarnęło większe szaleństwo. Oczywiście pod warunkiem, że w ten sposób potraktowani mają nieograniczone prawo do odpowiedzi na te retoryczne wyolbrzymienia.

Zupełnie co innego, gdy mamy do czynienia z zabiegami retorycznymi, które pewne grupy ludzi ujmują nie jako przeciwników politycznych, ale źródła choroby w znaczeniu zanieczyszczenia, brudu, zakażenia. Jak wtedy, gdy Jarosław Kaczyński mówi o pasożytach i pierwotniakach w odniesieniu do uchodźców (dodajmy, że nie jest to fenomen jedynie polskiej prawicy: Marine Le Pen użyła w odniesieniu do tych samych ludzi określenia „imigracja bakteryjna”). Określenia te wprowadzają strach przed ciałami przybyszów, jakoby zapełnionych odrażającymi i groźnymi mikroorganizmami.

Część polskich publicystów twierdzi, że Polska osuwa się w klimat przypominający lata 30. XX w. w Republice Weimarskiej. Wydaje się, że jest to argument na tyle przesadzony, że nie przemawiający do osób, do których jest skierowany. Z całą pewnością jednak zdania takie jak powyższe mogą przyczyniać się do przesuwania granic tego, co zwyczajowo w demokratycznej debacie publicznej uznane za niedopuszczalne lub godne jedynie kompletnego politycznego marginesu. To proces niebezpieczny, normalizujący chaos i nienawiść w samym sercu polityki.

*Michał Jędrzejek, Agnieszka Kostrowiecka, W jaki sposób pisze się o osobach z zaburzeniami psychicznymi w polskiej prasie? Analiza wybranych przykładów (tytuł roboczy), raport zostanie wkrótce opublikowany przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.